کتاب

نام كتاب: بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم؛ نويسنده: محمد بن حسن صفار ؛ وفات: ۲۹۰ق‏ ؛ تعداد جلد واقعى: ۱، زبان: عربى‏ ؛ موضوع: چهارده معصوم عليهم السلام‏

موضوع‏ و محتوای کتاب بصائر الدرجات: این كتاب نوشته محمد بن حسن صفار (متوفای‏۲۹۰قمری) از علمای شیعه امامیه و صحابی امام حسن عسكری علیه‌السلام  است كه درباره شناخت ائمه و خصوصیات امام نوشته شده است.

كتاب بصائر الدرجات مشتمل بر ۱۸۸۱ حدیث می‏ باشد كه در ده بخش تنظیم شده و هر بخش حدوداً شامل بیست باب است. عناوین برخی بخش ‏ها(اجزاء) عبارتند از: ارزش علم و اینكه علمای حقیقی، آل محمد عليهم السلام‏ هستند، مقام و منزلت ائمه، ائمه وارث علم انبیایند، ودایع پیامبر نزد ایشان است، اسم اعظم و علم الكتاب نزد آنهاست، از مرگ شیعیان خبر دارند، علومی كه پیامبر به علی علیه‌السلام  آموخت، فرق پیامبران با ائمه.

با آنكه این اثر قدمت زیادی دارد لیكن فصل ‏بندی خوبی بر تمام آن حاكم است و مؤلف، عناوین متعددی را برای ابواب انتخاب كرده و در مواردی كه عنوانی برای روایات نیاورده، آن را ذیل «باب نادر» آورده است. یكی از ویژگی‏ های این كتاب آن است كه مؤلف آن، همه اسناد روایات خود را به طور كامل ذكر می‌كند. اما وی درباره روایات هیچ‏گونه اظهار نظری ندارد و فقط به نقل آنها پرداخته است.

این اثر مشتمل بر روایت عجیبی درباره مقامات امامان شیعه و گستره علم آنان است. به گونه‏ای كه برخی روایت آن را غالیانه می ‏دانند. البته دسته ‏ای از همین روایات در كتبی چون كافی نیز آمده است، لیكن صفار مطالب بیشتری در این زمینه نقل كرده است. مامقانی در تنقیح المقال به نقل از علامه مجلسی می‌‏نویسد: شاید علت آنكه ابن الولید استاد شیخ صدوق، بصائر الدرجات را روایت نكرده است (چنانكه نجاشی و طوسی در فهرست خود به این نكته اشاره كرده ‏اند) مطالب غلوّ آمیز آن در شأن ائمه باشد. با این حال بصائرالدرجات از كتب معتبر و كهن شیعه به شمار می‌رود كه از زمان نگارش تا كنون پیوسته مورد توجه علما و بزرگان قرار داشته و بسیار به آن استناد نموده ‏اند؛ چنانكه مرحوم كلینی در كتاب كافی، شیخ حر عاملی در كتاب وسائل الشیعه و علامه مجلسی در بحار الانوار از آن نقل كرده‏ اند.

صفار دو كتاب كوچك و بزرگ با این نام داشته كه در این زمان فقط نسخه بزرگ آن در اختیار ماست و گویا مؤلف با افزودن مطالبی بر بصائر صغیر، بصائر كبیر را نوشته است.

این اثر تا سال های طولانی، فقط یك چاپ داشت و در سال ‏های اخیر چاپ دیگری از روی همان نسخه انجام شده است. در عین حال اهمیت اثر سبب شده مراكز حدیثی، چاپ تحقیق آن را در دستور كار خود قرار دهند.

قابل ذكر است كه سعد بن عبدالله اشعری قمی (معاصر صفار) نیز كتابی با همین عنوان داشته كه به دست ما نرسیده ولی بخشی از آن در كتاب مختصر البصائر حلی آمده است.

جایگاه، شخصیت و زندگانی محمد بن حسن بن فروخ صفار: ولادت‏: وی از یاران امام حسن عسكری علیه‌السلام  می‌‏باشد و از چهره‏ های سرشناس یاران ائمه علیهم‌السلام و راویان حدیث به شمار می‏آید. او را می‌‏توان از بزرگان قرن سوم هجری برشمرد.

سخنان علما در باره صفار: نجاشی درباره او می‌‏فرماید: «محمد بن حسن بن فروخ صفار یكی از چهره‏ های درخشان شیعه در شهر قم بوده، وی شخصیتی مورد اطمینان و دارای ارزشی والا است. روایات او بر بسیاری از روایات ترجیح داده می‌شود. او تألیفات فراوانی نیز دارد.»

شیخ طوسی در كتاب فهرست می‌‏فرماید: «محمد بن حسن صفار اهل قم می‌باشد. وی تألیفات فراوانی دارد و نامه‏ هایی نیز به امام حسن عسكری علیه‌السلام  فرستاده است كه آن نامه ‏ها و جواب آنها موجودند و در اختیار می‌‏باشند.»

علامه حلی در كتاب خلاصه می‌‏فرماید: «محمد بن حسن بن فروخ از چهره‏ های سرشناس شیعه در شهر قم و مورد اطمینان است و شخصیتی عظیم الشأن است كه روایات او برتر می‌باشند.»

اساتید محمد بن حسن بن فروخ صفار: صفار از شخصیت‏ های كم نظیر راویان شیعه به شمار می‌‏آید و از محضر علمای فراوانی از یاران ائمه علیهم‌السلام بهره برده است كه اینك به برخی از آنها اشاره می‌كنیم: ابراهیم بن اسحاق، احمد بن ابی عبد الله برقی، احمد بن حسن بن علی بن فضال، احمد بن محمد بن ابی نصر، احمد بن محمد بن مسلم، ایوب بن نوح، حسن بن علی بن فضال، علی بن ابراهیم و بسیاری دیگر از شخصیت‏ های بزرگ و راویان احادیث ائمه معصومین علیهم‌السلام.

شاگردان‏ محمد بن حسن بن فروخ صفار: چهره ‏های فراوانی نیز از محضر درس این شخصیت بزرگ بهره برده ‏اند مانند: احمد بن ادریس، علی بن حسین بابویه، احمد بن داود بن علی، احمد بن محمد، سعد بن عبد الله، محمد بن جعفر مؤدب، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن حسین، محمد بن یحیی عطار، محمد بن یعقوب كلینی و بسیاری دیگر از چهره‏ های علم و دانش در آن زمان.

تألیفات‏ محمد بن حسن بن فروخ صفار: صفار دارای تألیفات فراوانی است از جمله: كتاب الصلوة، كتاب الوضوء، كتاب الجنائز، كتاب الصیام، كتاب الحج، كتاب النكاح، كتاب الطلاق، كتاب المزار، كتاب الرد علی الغلاة، كتاب التقیه، كتاب المناقب، كتاب بصائر الدرجات، كتاب ما روی فی اولاد الائمه، كتاب الجهاد.

دوران زندگی‏ محمد بن حسن بن فروخ صفار: صفار در دورانی زندگی می‌‏كرد كه ظلم و جنایت و خفقان بنی عباس به نهایت خود رسیده بود. بسیاری از شیعیان و یاران ائمه علیهم‌السلام در زندان‏ها و شكنجه گاه‏ ها به سر می‌بردند و حتی امامان معصوم نیز در خانه‏ های خود تحت مراقبت و نظر به سر می‌بردند و به این دلیل به امام حسن عسكری علیه‌السلام عسكری می‌گویند كه آن حضرت را در منطقه نظامی تحت نظر داشتند و در آنجا سكونت داده بودند. صفار یكی از چهره ‏های درخشان آن روزگار است كه با استفاده‏ های فراوان از شخصیت ‏های علمی آن زمان و نوشتن نامه ‏های خصوصی و مخفیانه خدمت امام حسن عسكری علیه‌السلام خود را به آن حضرت مرتبط می‌‏كرد و شیعیان را از نور وجود ایشان بهره‏مند می‌ساخت.

قم از دیر باز پایگاه شیعیان محمد و آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بوده است و چهره ‏های فراوانی در این شهر درخشیده ‏اند كه حافظان و پاسداران معارف ائمه معصومین علیهم‌السلام بوده‏ اند. یكی از این چهره‏ ها محمد بن حسن صفار می‌‏باشد. او را به عنوان یكی از چهره‏ های سرشناس شیعه در شهر قم می‌‏شناسند كه با حفظ و نقل روایات، خدمت بزرگی به جهان تشیع نموده و شخصیت هایی همچون كلینی با نقل روایات او تلاش او را به نتیجه رسانده است.

وفات‏ محمد بن حسن بن فروخ صفار: سرانجام پس از عمری خدمت به علوم آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در سال ۲۹۰ هجری و در شهر قم به دیار باقی شتافت.

منبع: مجموعه سیره معصومین